Τι βλέπω;

Κατά τις εργασίες κατασκευής του μετρό ανακαλύφθηκε η Θεσσαλονίκη από την εποχή της ίδρυσής της  (316 π.Χ.) μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια, η οποία είχε αρχικά σχεδιαστεί με το ιπποδάμειο σύστημα (βλ. Οικοδομικά Τετράγωνα Πειραιά), στα πρότυπα των μεγάλων ελληνιστικών πόλεων. Διαφάνηκε η πορεία της κεντρικής οδικής αρτηρίας της ελληνιστικής περιόδου, η οποία διατήρησε την ίδια χάραξη και κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Εκατέρωθεν του δρόμου υπήρχαν πολυτελή κτίρια με μαρμάρινα επιχρίσματα και ψηφιδωτά. Η οδός μαρμαροστρώθηκε μετά το 350 μ.Χ. και στη διασταύρωση με την κάθετη οδό (νοτιανατολικό άκρο της πλατείας- βόρεια έξοδος του μετρό) αναγέρθηκε μνημειακή κρήνη/ νυμφαίο που χρησιμοποιήθηκε από τον 4^ο έως τον 7^ο αιώνα μ.Χ. Μετά το 500 μ.Χ. αναπτύσσονται μαρμαρόστρωτες πλατείες και δημόσιοι χώροι επί των ερειπίων παλαιότερων κτισμάτων, αλλά αργότερα (10^ος – 13^ος αιώνας) και αυτοί με τη σειρά τους (πλατείες και το νυμφαίο) καταλαμβάνονται από εργαστήρια και καταστήματα της βυζαντινής αγοράς, τα οποία διατηρήθηκαν έως και τα οθωμανικά χρόνια. Στη βόρεια έξοδο του σταθμού Αγίας Σοφίας μπορούμε να θαυμάσουμε ένα σύνθετο αρχαιολογικό σύνολο  (4^ο– 14^ο αιώνα μ.Χ.). Οι αρχαιότητες αυτές διασώθηκαν κατά χώρα, γεγονός που εξασφαλίζει την αυθεντικότητά τους, σε αντίθεση με τις αρχαιότητες της νότιας εισόδου, οι οποίες αποσπάστηκαν και τμήμα αυτών (λιθόκτιστος στυλοβάτης και 2 αναστηλωμένοι μαρμάρινοι κίονες) επανατοποθετήθηκαν στην ίδια θέση, σε ανώτερη στάθμη. Στο δυτικό τμήμα του αρχαιολογικού χώρου της βόρειας εισόδου βλέπουμε τα ίχνη ενός μονόκλιτου ταφικού μικρού ναού (τέλη 14^ου– αρχές 15^ου αιώνα). Στο ανατολικό τμήμα του ίδιου αρχαιολογικού χώρου βλέπουμε τη μαρμαρόστρωτη πλατεία του 6^ου αιώνα μ.Χ., η οποία ήταν υπερυψωμένη σε σχέση με την κιονοστοιχία της στοάς που πιθανότατα στέγαζε καταστήματα. Η βόρεια πλατεία, σε συνδυασμό με τα ευρήματα της νότιας εισόδου, μαρτυρούν την πολεοδομική αλλαγή του 6^ου αιώνα, την κατάχωση και ισοπέδωση λαμπρών οικοδομημάτων και ως εκ τούτου την κατάργηση των οικοδομικών τετραγώνων του ιπποδάμειου σχεδιασμού. Αυτή η σαρωτική αλλαγή υλοποιήθηκε με αυτοκρατορική χορηγία. Στους τοίχους των εισόδων του σταθμού έχουν αποτυπωθεί τα στρωματογραφικά όρια των εποχών από την ίδρυση της πόλης έως σήμερα. Ο χρήστης του μετρό έχει τη δυνατότητα να διασχίζει τα στρώματα της ιστορίας με τη χρήση των κυλιόμενων κλιμάκων. Στο πρώτο επίπεδο του σταθμού εκτίθενται φωτογραφίες, προβολές σχετικές με τις αρχαιότητες, ενημερωτικές επιγραφές και η εντυπωσιακή στρωματογραφική απόδοση της αρχαιολογικής έρευνας, μέσα από αντικείμενα των ιστορικών στρωμάτων, όπως κεραμικά, γυάλινα, λίθινα και μεταλλικά, τα οποία μας αποκαλύπτουν την ιστορική πορεία της πόλης και των ανθρώπων της. Τα δάπεδα του σταθμού είναι μαύρα, όπως και σε άλλους σταθμούς, μία ασυνήθιστη χρωματική επιλογή, ενώ υπάρχουν και πλάκες με διακοσμητικά μοτίβα που παραπέμπουν στο ιστορικό και αρχιτεκτονικό παρελθόν της πόλης. Η αποβάθρα του σταθμού είναι κεντρική με εκατέρωθεν θύρες ασφαλείας, όπως σε όλους τους σταθμούς του δικτύου.

Τι δε βλέπω;

Εδώ βρισκόταν το κέντρο της υστερορωμαϊκής και βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Το νυμφαίο ήταν διώροφο κτίσμα κάτοψης σχήματος Π. Η κάτω ζώνη ήταν διακοσμημένη με ανάγλυφες μαρμάρινες πλάκες, ενώ η πάνω ζώνη αποτελείτο από εναλλάξ ορθογώνιες και ημικυκλικές κόγχες. Το νερό έρεε μέσα από ολόγλυφες λεοντοκεφαλές. Οι δημόσιοι χώροι και οι μεγάλες πλατείες, όπως αντίστοιχα και οι πλατείες μπροστά από την Παναγία Αχειροποίητο και το ναό της Αγίας Σοφίας που αναπτύχθηκαν τον 6^ο αιώνα μ.Χ. εξυπηρετούσαν τις χριστιανικές τελετουργίες της εποχής. Οι στοές έφεραν πλούσια διακόσμηση με ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Επίσης, κατά την ανασκαφή αποκαλύφθηκαν ερείπια των κτιρίων του 19^ου αιώνα, τα οποία καταστράφηκαν από την πυρκαγιά του 1917. Η ανασκαφή έγινε τμηματικά, καθώς περιοριζόταν από τον προγραμματισμό των εργασιών κατασκευής του σταθμού. Σε αντίθεση με τον σταθμό Βενιζέλου, στον οποίο η απόσπαση των μνημείων ήταν συνολική, εδώ σώζεται κατά χώρα (in-situ) η βόρεια ημικυκλική πλατεία, ενώ οι υπόλοιπες αρχαιότητες αποσπάστηκαν, χωρίς να προκληθούν οι σφοδρές αντιδράσεις, όπως στην περίπτωση του σταθμού Βενιζέλου. Σύμφωνα με την τότε προϊσταμένη της αρμόδιας εφορείας αρχαιοτήτων, οι αρχαιότητες του σταθμού Βενιζέλου ήταν ένα ενιαίο αρχαιολογικό σύνολο, ενώ του Αγίας Σοφίας πρόκειται για αποσπασματικά κτίρια. Τόσο για την κατά χώρα διατήρηση, όσο και για την απόσπαση, εκπονήθηκαν πολλές μελέτες από 5 αρμόδιες διευθύνσεις του υπουργείου πολιτισμού για την επίτευξη βέλτιστης συνύπαρξης αρχαιοτήτων και μετρό.

Βιβλιογραφία