Σταθμός μετρό “Βενιζέλου”

Τι βλέπω;

Με αφορμή την κατασκευή του μετρό Θεσσαλονίκης πραγματοποιήθηκε μία από τις μεγαλύτερες ανασκαφικές έρευνες στη χώρα, η οποία έφερε στο φως πάνω από 300.000 ευρήματα που συνδέονται με την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης και τη ζωή των κατοίκων μέσα στους αιώνες. Συγκεκριμένα, στον σταθμό αυτόν ανακαλύφθηκε το σταυροδρόμι δύο κεντρικών οδών από την ελληνιστική εποχή και η χρήση τους στους αιώνες που ακολούθησαν. Το σταυροδρόμι αυτό έχει σχεδόν την ίδια χάραξη με τη σημερινή διασταύρωση των οδών Βενιζέλου και Εγνατίας. Εκατέρωθεν των αρχαίων οδών, βλέπουμε τη Θεσσαλονίκη που ίδρυσε ο Κάσσανδρος (316/315 π.Χ.), αλλά και τις επόμενες φάσεις της ιστορίας. Όπως προκύπτει από τα ευρήματα, η πόλη σχεδιάστηκε με το ιπποδάμειο σύστημα (βλ. Οικοδομικά Τετράγωνα Αρχαίου Πειραιά) και το σημείο αυτό περιλάμβανε δημόσιους χώρους και κτίρια. Ένα εντυπωσιακό λουτρικό σύστημα του 100 π.Χ. κοσμήθηκε με σπάνιας ομορφιάς ψηφιδωτά κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Κατά τα πρωτοβυζαντινά χρόνια (300- 400 μ.Χ.), οι οδοί (decumanus maximus και cardo) μαρμαροστρώθηκαν και πλαισιώθηκαν με κιονοστοιχίες. Έναν αιώνα αργότερα, διαμορφώθηκε μία μαρμαρόστρωτη πλατεία και αναγέρθηκε μνημειακό τετράπυλο στη διασταύρωση. Περίπου από το 700 μ.Χ., στην πλατεία και τις στοές αναπτύσσονται πολλά εργαστήρια αργυροχρυσοχοΐας και καταστήματα και εδώ βρισκόταν η βυζαντινή αγορά της πόλης. Η εμπορική χρήση των οδών διατηρήθηκε για αιώνες, έως την πυρκαγιά του 1917. Οι αρχαιότητες του σταθμού δε διατηρήθηκαν κατά χώρα, αλλά αποσπάστηκαν και επανατοποθετήθηκαν κατά τις εργασίες κατασκευής του σταθμού. Οι αρχαιότητες της πρώτης ανασκαφικής φάσης με αυτές της δεύτερης, επανατοποθετήθηκαν ως ενιαίο σύνολο, ενώ τα κατάλοιπα των επόμενων ανασκαφικών φάσεων θα εκτεθούν σε ειδικό μουσειακό χώρο. Παρά τον εντυπωσιακό όγκο των ευρημάτων που αναδεικνύονται κυρίως στην κεντρική αρχαιολογική αίθουσα, υπάρχουν σοβαρές μουσειολογικές αστοχίες. Δεν υπάρχει δυνατότητα περιμετρικής θέασης της κεντρικής αίθουσας και συχνά με δυσκολία διακρίνονται οι προβολές στους κενούς τοίχους εξαιτίας της μεγάλης απόστασης. Επιπλέον, σε άλλο χώρο του σταθμού, εκτίθεται τμήμα οδού του 6^ου αιώνα μ.Χ., το οποίο περιβάλλεται από προβολή εναέριας λήψης τοπόσημων της Θεσσαλονίκης, με αποτέλεσμα η προβολή να μην αναδεικνύει το μνημείο, αλλά το μνημείο χρησιμοποιείται για την ανάδειξη της προβολής. Ο σταθμός αρχιτεκτονικά κατά τα άλλα ακολουθεί την ίδια λογική με τους υπόλοιπους του δικτύου.

Τι δε βλέπω;

Όταν ανακαλύφθηκαν οι αρχαιότητες, υπήρχε η σκέψη για την πλήρη απόσπασή τους και έκθεσή τους σε μελλοντικό μουσειακό χώρο, ενώ αργότερα προκρίθηκε η απόσπαση και επανατοποθέτηση. Ο τότε δήμαρχος της πόλης Γιάννης Μπουτάρης, σε συνεργασία με τον Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων (ΣΕΑ), αντιστάθηκαν σθεναρά και κατάφεραν να εξασφαλιστεί η κατασκευή του σταθμού με παράλληλη κατά χώρα (in-situ) διατήρηση των μνημείων, εξασφαλίζοντας έτσι την αυθεντικότητά τους, ακόμη και αν ο συγκεκριμένος σταθμός παραδιδόταν αργότερα της λειτουργίας του δικτύου μετρό. Μερικά χρόνια αργότερα, το Υπουργείο Πολιτισμού κατηγόρησε την προηγούμενη κυβέρνηση ότι δεν προχώρησε καμία μελέτη για την κατά χώρα διατήρηση των μνημείων. Επίσης, η υπουργός Λίνα Μενδώνη χαρακτήρισε «έκθεση ιδεών ή απλά σκαριφήματα» την οριστική μελέτη κατασκευής με κατά χώρα διατήρηση των μνημείων από τον Όμιλο Τεχνικών Μελετών (ΟΤΜ ΑΤΕ), καθώς και άλλες τεχνικές εκθέσεις και γνωματεύσεις καθηγητών εγνωσμένου κύρους τριών πανεπιστημίων της χώρας (ΕΜΠ, ΑΠΘ, Δημοκρίτειο), οι οποίες, μάλιστα, προσκομίστηκαν στο Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) κατόπιν προσφυγής 7 φορέων για την αναστολή εργασιών απόσπασης. Ο ΣΕΑ κατηγόρησε την υπουργό ότι κατέθεσε ψευδή στοιχεία στο ΣτΕ και ότι ψευδώς η υπουργός ισχυριζόταν ότι αν το έργο δεν ολοκληρωνόταν εντός του 2023, η Ελλάδα θα έπρεπε να επιστρέψει χρήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΣΠΑ), κάτι που δε συνέβη, αφού τελικά το έργο παραδόθηκε στα τέλη του 2024, χωρίς καμία επιστροφή χρημάτων. Με το σκεπτικό της απόσπασης και επανατοποθέτησης εναρμονίστηκε και ο μετέπειτα δήμαρχος Κωνσταντίνος Ζέρβας, με το επιχείρημα ότι θα επιταχυνόταν η κατασκευή του μετρό. Όχι μόνο δε συνέβη αυτό, αλλά αντίθετα το έργο καθυστέρησε και κόστισε περισσότερο, ενώ παραδόθηκε βιαστικά, πριν μάλιστα ολοκληρωθεί η δοκιμαστική λειτουργία 18 μηνών που επιβάλλουν τα πρωτόκολλα ασφαλείας. Η κατά χώρα διατήρηση των μνημείων έχει εφαρμοστεί και αλλού (π.χ. Ιταλία, Σόφια, Κωνσταντινούπολη, Αθήνα) και υπέρ αυτής της μεθόδου για την περίπτωση της Θεσσαλονίκης τάχθηκαν κορυφαίοι επιστήμονες και φορείς του χώρου από όλο τον κόσμο, όπως οι Jean- Michel Spiecer (Πανεπιστήμιο Fribourg Ελβετίας), Μαρία Μαρούδη (Πανεπιστήμιο Berkeley), Jean- Pierre Sodini (Paris I, Sorbonne και Académie des Inscription et Belles Lettres), Young Richard Kim (Illinois Chicago University), Dimiter Angelov (Πανεπιστήμιο του Harvard), η γενική συνέλευση του ICOMOS και το συμβούλιο της Europa Nostra (Χάγη), τονίζοντας τη σημασία του μνημείου για την Ευρώπη. Η απόσπαση των μνημείων σημαίνει και ταυτόχρονη απώλεια αυθεντικότητας και αυτομάτως στερούνται της δυνατότητας ένταξης στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO, σύμφωνα με την οποία η κατά χώρα διατήρηση είναι προϋπόθεση, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων (π.χ. πόλεμοι, φυσικές καταστροφές). Το ΣτΕ τελικά ενέκρινε την απόσπαση κατόπιν νέας γνωμοδότησης του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου (ΚΑΣ). Ο ΣΕΑ είχε σοβαρές ενστάσεις για κάποια μέλη του ΚΑΣ με το επιχείρημα ότι με την απόσπαση υπήρχε έμμεσο οικονομικό συμφέρον για αυτά και κατηγόρησε την υπουργό ότι ξεκίνησε τη συζήτηση για τη μελέτη απόσπασης πριν αποφανθεί το ΣτΕ. Ωστόσο, το θετικό στοιχείο της απόσπασης είναι ότι δόθηκε η δυνατότητα ανασκαφής σε βαθύτερα στρώματα της ιστορίας. Σε κάθε περίπτωση, ο σταθμός μετρό «Βενιζέλου» δεν αναδεικνύει μόνο το ιστορικό και πολεοδομικό παρελθόν της πόλης, αλλά και τη σύγχρονη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα, πώς και αν αξιοποιούμε την επιστημονική γνώση και πώς αντιλαμβανόμαστε την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς.

Βιβλιογραφία